ਸਰ ਇੱਬਟਸਨ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਪੰਜਾਬ ਕਾਸਟਸ’ ਵਿੱਚ ਧਾਲੀਵਾਲ ਜੱਟਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰੀਵਾਲ ਲਿਖਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਾ ਨਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਆਏ ਭੱਟੀ ਰਾਜਪੂਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ।ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਸਥਾਨ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਧੌਲਪੁਰ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਧੌਲ ਭਾਵ ਬਲਦ ਤੇ ਗਊਆਂ ਪਾਲ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਪਹਿਲਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧੌਲਪਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਧੌਲਪਾਲ ਸ਼ਬਦ ਤੱਤਭਵ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਧਾਲੀਵਾਲ ਤੇ ਮਾਝੇ ਵਿੱਚ ਧਾਰੀਵਾਲ ਬਣ ਗਿਆ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭੱਟੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਸਥਾਨ ਰਾਜਸਤਾਨ ਦਾ ਜੈਸਲਮੇਰ ਖੇਤਰ ਹੈ।
ਧਾਰਾ ਨਗਰੀ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ । ਧਾਰਾ ਨਗਰੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਜੈਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਮਾਲਵਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਜੱਗਦੇਉ ਪਰਮਾਰ ਕਈ ਰਾਜਪੂਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ । ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਵੀ ਰਾਜੇ ਜੱਗਦੇਉ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਰਲਕੇ ਰਾਜਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਨੀ ਵਾਲੇ ਤੁਰਕਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਦੇ ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਧਾਰਾ ਨਗਰੀ ਤੋਂ ਆਏ। ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ। ਭੋਈ ਬਾਗੜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।
ਧਾਲੀਵਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਧੌਲਪੁਰ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਉੱਠਕੇ ਕੁਝ ਜੋਧਪੁਰ ਤੇ ਬਾਕੀ। ਰਾਜਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਗੜ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਏ । ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸਰਦਾਰ ਸਰਬਨ ਸਿੰਘ ਬੀਰ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। “ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਧਾਲੀਵਾਲ ਲੋਕ ਚੰਬਲ ਘਾਟੀ ਦੇ ਧੌਲੀਪਾਲ (ਗਊ ਪਾਲਕ) ਹਨ। ਜਿੱਥੋਂ ਇਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਦਲ ਕੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਬਣ ਗਏ ਹਨ । ਚੰਬਲ ਦੇ ਕੰਢੇ ਰਾਜਸਤਾਨ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਧੌਲਪੁਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ । 1947 ਈਸਵੀਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਪੱਚਾਹਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਜੱਟ ਦੰਦੀਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਅੱਗੋਂ ਗਿੱਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ-ਲੜਦੇ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਚਹਿਲਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਖਿਆਲੇ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪੱਚਾਹਦਿਆਂ ਦਾ ਹਮਲਾ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਚਹਿਲਾਂ ਨੇ ਬਾਗੜ ਜਾਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਨਾ ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ, ਜੋ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸੀ, ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਸਮੇਤ ਲੈ ਆਏ।
ਉਸਦਾ ਪਚਾਦਿਆਂ ਨਾਲ ਸਰਦੂਲਗੜ੍ਹ ਨੇੜੇ ਟਾਕਰਾ ਹੋਇਆ ਪਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਬਾਬੇ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਨੇ ਪਚਾਦਿਆਂ ਦੇ ਆਗੂ ਬਾਬਾ ਹੱਕੇ ਡਾਲੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਬੁਲਾਇਆ। ਜਿਸ ਦੀ ਮਜਾਰ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਉੱਥੇ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਦਾ ਵੀ ਕਾਫੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪਚਾਦਿਆਂ ਨੇ ਬਾਬੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ । ਅਖੀਰ ਉਹ ਲੜਦਾ- ਲੜਦਾ ਝੁਨੀਰ ਪਾਸ ਭੰਮਿਆਂ ਪਾਸ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਧੜ ਤਾਂ ਚੁਕਿਆ ਨਾ ਗਿਆ ਪਰ ਖਿਆਲੇ ਦੇ ਲੱਲੂ ਪੱਤੀ ਦਾ ਬਾਬਾ ਲੱਲੂ, ਜੋ ਖੁਦ ਵੀ ਧਾੜਵੀ ਸੀ, ਬਾਬੇ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁੱਕ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਕੱਚੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਇਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਇਕ ਸਮਾਧ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ । ਅੱਗੇ ਜਾਕੇ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਹਾਦਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ ਭੋਇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਇੱਕਾਦਸੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੇਲਾ ਲਾਉਣਾ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਾਲੀਵਾਲ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵਲ ਨੂੰ ਗਏ ਨਾ ਕਿ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵਲ ਨੂੰ । ਬਾਬੇ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬੱਚੇ ਖੁਚੇ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭੰਮੇ ਕਲਾਂ, ਭੰਮੇ ਖੁਰਦ, ਰਾਮਾਨੰਦੀ, ਬਾਜੇ ਵਾਲਾ ਆਦਿ ਵਸਾਏ ਫੇਰ ਧੌਲਾ, ਤਪਾ ਵਸਾਇਆ । ਫੇਰ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ, ਫੇਰ ਕਪੂਰਥਲੇ ਦਾ ਧਾਲੀਵਾਲ ਬੇਟ ਅਤੇ ਫੇਰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦਾ ਧਾਰੀਵਾਲ।” ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਸਰਬਨ ਸਿੰਘ ਬੀਰ ਦੀ ਇਹ ਲਿਖਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਹੈ । ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਧਾਲੀਵਾਲ ਜੱਟ ਯਾਦਵਬੰਸੀ ਭੱਟੀ ਹਨ।
ਸੰਤ ਵਿਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਮਾਲਵਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ “ਧਾਲੀਵਾਲ, ਧਾਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਕੇ ਬਮਰੌਲੀ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਵਸੇ। ਜੋ ਅੱਜਕਲ ਧੌਲਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਠਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਮੱਧ ਸੀਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵਸੇ। ਕੁਝ ਸਰਸਾ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਘੱਗਰ ਤੇ ਆ ਵਸੇ। ਜਦਕਿ ਬਗਦਾਦ ਵਾਲੇ ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਉਜਾੜਨੇ ਆਰੰਭੇ। ਇਹ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਅਖ਼ਰੀਲਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਿੰਡ-ਫਤਾ, ਝਨੀਰ, ਰਾਊਕੇ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕਾਂਗੜ ਆਦਿ ਹਨ।” ਧਾਲੀਵਾਲ ਭੱਟੀਆਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਨ। ਇਕੋ ਬੌਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਧਾਲੀਵਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਜਾਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ = ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਝੁਨੀਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਬਾਦ ਹੋਏ। ਝੂਨੀਰ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡ ਹਨ। ਦੰਦੀਵਾਲਾਂ ਨੇ ਲੜਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗੜ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ। ਝੁਨੀਰ ਕਈ ਵਾਰ ਉਜੜਿਆ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਵਸਿਆ। ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਨੇ ਚੀਮਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਕੇ ਕਾਂਗੜ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਕਾਂਗੜ ਕਿਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾ ਲਈ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੋਗੇ ਤੱਕ ਚਲੇ ਗਏ। ਕਾਂਗੜ ਅਤੇ ਧੌਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਚੌਧਰਾਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇਰੇ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦੇ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਠਾਇਆ ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਟਿੱਕਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਰਸਮ ਹੋਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟਿੱਕਾ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋਇਆ। ਸੀ। ਜਦੋਂ ਧਾਲੀਵਾਲ ਆਪਣੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦੂਸਰੇ ਗੋਤ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਇਹ ਟਿੱਕਾ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਟਿੱਕੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਮਝਦੇ ਸਨ । ਹੁਣ ਪੁਰਾਣੇ ਰਸਮ ਰਵਾਜ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।
ਊਦੀ ਤੇ ਮਨੀ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦੇ ਉਪਗੋਤ ਹਨ। ਊਦੀ ਬਾਬਾ ਉਦੋ ਦੀ ਬੰਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਉਦੋ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਭਗਤ ਸੀ। ਇਹ ਚੰਦਰਬੰਸੀ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਚਾਚਾ ਸੀ । ਬਾਬਾ ਉਦੋ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਗੋਤ ਉਦੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਦੀ ਗੋਤ ਦੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਨਾਭਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਬਾਦ ਸਨ। ਕੁਝ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਸਦੇ ਸਨ।
ਮਨੀਆਂ ਉਪਗੋਤ ਦੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਬਾਬਾ ਮਨੀਆਂ ਦੀ ਬੰਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਮਨੀਆਂ ਵੀ ਉਦੋ ਦਾ ਭਾਈ ਸੀ । ਇਹ ਜਦੋਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਮਨੀਏਂ ਦੀ ਜੈ ਬੋਲਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਆਣੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੀਨੇ ਕਾਂਗੜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਾਜਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਗੜ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵੱਸਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ ਭੋਇੰ ਦਾ ਮੇਲਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਬਾਬਾ ਜੀ ਲੂਲਆਣੇ ਪਾਸ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਵੀ ਜੋੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਹਨ । ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਾਲੀਵਾਲ ਵੀ ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਲਈ ਝੁਨੀਰ ਦੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਦਲਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਵੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਬਾਬੇ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਦੀ ਬੰਸ ਦੇ ਕੁਝ ਧਾਲੀਵਾਲ ਮਲੇਆਣੇ ਵੱਸਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮੇਂ ਬਾਬੇ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਡਤ, ਮਿਰਾਸੀ, ਕਾਲਾ ਕੁੱਤਾ ਤੇ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀ ਦਾ ਸੇਵਕ ਸੀ । ਪੰਡਤ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ ਬਾਕੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ।
ਹਾੜ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਤੇਰਸ ਨੂੰ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਪਿੰਡ ਕੋਟ ਲਲੂ ਵਿਖੇ ਸਿੱਧ ਭੋਇੰ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਦੂਰੋਂ-ਦੂਰੋਂ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧ ਤੋਂਈ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਬਣਾਕੇ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਬੁਲੰਦਾਂ ਤੇ ਸਰੋਵਰ ਉਸਾਰ ਦਿੱਤੇ । ਤੇਰਸ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਬਜ਼ੁਰਗ ਧਾਲੀਵਾਲ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਨੂੰਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਧਾਲੀਵਾਲ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਮੌਕੇ ਤੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਸੁਖਾਂ ਸੁਖਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਮ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚਹਿਲਾਂ ਨੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕੋਟ ਲਲੂ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੱਚੀ ਬੁਲੰਦ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਇਕ ਪੁਲੀਸ ਅਫਸਰ ਧਾਲੀਵਾਲ ਗੋਤੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੱਕਿਆਂ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉੱਚਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਸਭ ਲੋਕ ਬਾਬਾ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਾਨਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲਲੂਆਣੇ ਵਾਲੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਬਾਬੇ ਦੀ ਫੋਟੋ ਵੀ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਧਾਲੀਵਾਲ ਨਵੀਂ ਸੂਈ ਗਊ ਦਾ ਦੁੱਧ ਬਾਬੇ ਦੀ ਥੇਈ ਰੱਖਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਰਾਸੀ ਨੂੰ ਪਿਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੰਡਤ ਨੂੰ ਮਗਰੋਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸੱਖੀਸਰਵਰ ਦੇ ਚੇਲੈ ਵੀ ਸਨ। ਅੱਜਕਲ ਬਾਬੇ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਲਲੂਆਣਾ, ਧੂਰਕੋਟ, ਹੇੜੀਕੇ, ਰਾਜੇਆਣਾ ਆਦਿ ਮੁਖ ਅਸਥਾਨ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧ ਭੋਈਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਲੱਖਾਂ ਧਾਲੀਵਾਲ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਧਾਲੀਵਾਲੇ ਕਾਲੇ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਪਾਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਾਂਗੜ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ 2° ਦਾ ਚੌਧਰੀ ਮਿਹਰ-ਮਿੱਠਾ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ । ਉਹ 60 ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਚੌਧਰੀ ਸੀ। ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਦੀ ਪੋਤਰੀ ਭਾਗਭਰੀ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਸੀ । ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜੱਟਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਪਾਕੇ ਜੱਟ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਬਹੁਤ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਨੀਤੀਵਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ । ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਤੇ ਸਿਰਕੱਢ ਚੌਧਰੀ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਪਾਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਬਹੁਤ ਕੱਟੜ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ । ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਨੇ ਸਾਰੇ ਜੱਟ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਕੀਤਾ। ਗਰੇਵਾਲਾਂ ਤੇ ਗਿੱਲਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੋਤੀ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦਿੱਤੀ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਕੇ ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਦਾ ਮਹਾਨ ਖਤਾਬ ਤੇ ਧੌਲੇ ਕਾਂਗੜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ 120 ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਨੇ ਵੀ ਦਾਜ ਵਿੱਚ 101 ਘੁਮਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਜੋ ਤਬਾਦਲਾ ਦਰ ਤਬਾਦਲਾ ਕਰਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ । ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਹੁਣ ਵੀ ਮੀਆਂ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੀਆਂ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦੇ 23 ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦਾ ਤਪਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਾਲੀਵਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਰੱਖ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣੇ ਸਨ । ਧਾਲੀਵਾਲ ਤਪੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਿੰਡ ਬੱਧਣੀ, ਹੱਠੂਰ, ਕੁਸਾ, ਲੁਹਾਰਾ, ਰਾਮਾ, ਸੈਦੋ, ਖਾਈ, ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਮੀਨੀਆ, ਲੋਪੋ, ਮਾਛੀਕੇ, ਨਿਹਾਲੇਵਾਲਾ, ਮੱਦੇ, ਤਖਤੂਪੁਰਾ, ਕਾਂਗੜ, ਦੀਨੇ, ਭਾਗੀਕੇ, ਰਾਮੂਵਾਲਾ, ਰਣਸ਼ੀਂਹ, ਰਣੀਆਂ, ਧੂੜਕੋਟ, ਮਲ੍ਹਾ ਤੇ ਰਸੂਲਪੁਰ ਸਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਤਹਿਸੀਲ ਮੋਗਾ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬੀ ਕੋਨੇ ਨੂੰ ਹੀ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦਾ ਤੁਪਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੱਜ਼ਟੀਅਰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਨੁਸਾਰ ਧਾਲੀਵਾਲ ਤਪੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਰੋਹੀ ਦੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡਾਂ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੜ ਨੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਪਾਸ ਜ਼ਮੀਨ ਘੱਟ ਰਹਿ ਗਈ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ ਸੀ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਪਾਸ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਦਰਮਿਆਨੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਹੀ ਸਨ । ਧਾਲੀਵਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਿਹਨਤੀ, ਸੰਜਮੀ ਤੇ ਸੂਝਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਜਿਹੇ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ‘ ਧਾਲੀਵਾਲ ਖਾਨਦਾਨ ਨਾਲ ਹਨ । ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ. ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸਨ । ਧਾਲੀਵਾਲ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਕਹਾਵਤ ਸੀ ਅਕਬਰ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਜਿਡਾ. ਨਹੀਂ ਜੱਟ । ਮਿਹਰ ਮਿੱਠਾ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਚੌਧਰੀ ਸੀ । ਰਮਾਣੇ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਉਪਗੋਤ ਹੈ । ਇਹ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਦੀ ਬੰਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ । ਜਦ ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੋਤੀ ਭਾਗਭਰੀ ਉਰਫ ਸੰਮੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਕੋਟਦੀਨਾ ਤੇ ਕਾਂਗੜ ਦੇ ਕੁਝ ਧਾਲੀਵਾਲ ਪਰਵਾਰ ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ, ਇਹ ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਰਮਾਣੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਡਰਕੇ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਡੇਰਾ ਧੌਲਾ ਟਿੱਬਾ ਦੇ ਇਕ ਸਾਧੂ ਪਾਸ ਠਹਿਰਨਾ ਪਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਧੂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਠਹਿਰ ਕੇ ਧੌਲਾ ਪਿੰਡ ਵਸਾਇਆ ਸੀ । ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬੇ ਫੇਰੂ ਨੇ ਧੌਲਾ ਪਿੰਡ ਦੋਬਾਰਾ ਥੇਹ ਦੇ ਪਾਸ ਆਬਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਹੰਡਿਆਇਆ ਪਿੰਡ ਧੌਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਬਾਬਾ ਫੇਰੂ ਵੀ ਬਾਬਾ ਉਦੋ ਦੀ ਬੰਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ । ਧੌਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਚੌਧਰ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਪਾਸ ਸੀ । ਧੌਲੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਆਖਰੀ ਵਾਰਸ ਰਾਜੂ ਸਿੰਘ ਸੀ । ਅੱਜਕਲ ਰਾਜੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੰਸ ਰਾਜਗੜ੍ਹ ਕੁਬੇ ਵਸਦੀ ਹੈ । ਰੂੜੇ ਦੀ ਬੰਸ ਰੂੜੇਕੇ ਤੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੀ ਹੈ । ਪਟਿਆਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ, ਰਖੜਾ, ਡਕਾਲਾ ਆਦਿ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਿੰਡ ਹਨ। ਗਰੂਰ ਵਿੱਚ ਧੌਲਾ, ਤਪਾ, ਬਰਨਾਲਾ, ਹੰਡਿਆਇਆ, ਉਗੋ, ਸ਼ੇਰਗੜ੍ਹ, ਰਾਜਗੜ੍ਹ ਕੁਬੇ, ਸਹਿਜੜਾ, ਬਖਤਗੜ ਆਦਿ ਧਾਲੀਵਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਖੋਵਾਲ, ਰਤੋਵਾਲ ਤੇ ਸਹੋਲੀ ਆਦਿ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਆਬਾਦ ਹਨ । ਮਾਝੇ ਵਿੱਚ ਧਾਲੀਵਾਲ ਪਿੰਡ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਹੈ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਿੰਡ ਜੱਗਦੇਵ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਹਨ। ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਲੋਕ ਕਾਫੀ ਵਸਦੇ ਹਨ । ਮਾਝੇ ਵਿੱਚ ਉਮਰਾਨੰਗਲ ਪਿੰਡ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਜਲੰਧਰ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਤੇ ਫਗਵਾੜੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਧਾਲੀਵਾਲ ਆਬਾਦ ਹਨ। ਬਠਿੰਡੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਜੱਟ ਜਾਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਧਾਲੀਵਾਲ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਨ। ਫਰੀਦਕੋਟ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡ ਸਨ। ਇਹ ਫਰੀਦਕੋਟ ਤੇ ਨਾਭੇ ਆਦਿ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਦਲਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਬਹੁਤ ਹਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਗੁਲਸ਼ਨ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸੀ।
ਮੁਕਤਸਰ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਮਧੇ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ । ਲੰਬੀ ਤੇ ਖੂਣਨਾ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਕਾਂਗੜ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ । ਧੌਲਾ ਕਿੰਗਰਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਧੌਲੇ ਤਪੇ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ । ਇਹ ਰਾਏ ਜੋਧ ਦੀ ਬੰਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ ।
ਬਹੁਤੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਖਾਨਦਾਨਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਕਾਂਗੜ ਹੈ। ਕਾਂਗੜ ਵਿੱਚ ਮਿਹਰ- ਮਿੱਠੇ ਦੀ ਸਮਾਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਧਾਲੀਵਾਲ ਕੇਵਲ ਮਿਰਾਸੀ ਨੂੰ ਹੀ ਦਾਨ ਦੇਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੱਧਣੀ ਪਾਸ ਭਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਠੇਰਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਮਿੱਠੇ ਰੋਟ ਤੇ ਖੀਰ ਆਦਿ ਦਾ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਪਟਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਸਿੱਧ ਦੀ ਸਮਾਧ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਦੋ ਸੁਧੀ ਨੂੰ ਮਿੱਠੀ ਰੋਟੀ ਤੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਚੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ । ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਸਿੱਧ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਸਨ। ਨਾਥ 9 ਤੇ ਸਿੱਧ 84 ਸਨ।
ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ । ਦੋਵੇਂ ਸਿੱਧ ਭੋਈ ਤੇ ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ । ਮਿਹਰਮਿੱਠਾ ਮਹਾਨ ਦਾਨੀ ਤੇ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਸੀ । ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਪਿੰਡ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠੇ ਧਾਲੀਵਾਲ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਏ । ਦੁਆਬੇ ਤੇ ਮਾਝੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਕਾਫੀ ਹਨ । ਧਾਲੀਵਾਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੌਧਰੀ ਜੋਧ ਰਾਏ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਕਾਂਗੜ ਦਾ ਮੁੱਖੀਆ ਸੀ । ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਦੀ ਬੰਸ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸੂਰਮਾ ਸੀ । ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਖੀਸਰਵਰ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ । ਗੁਰੂ ਸਰ ਮਹਿਰਾਜ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਸੌ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਕੇ ਰਾਏ ਜੋਧ ਨੂੰ ਕਟਾਰ ਬਖਸ਼ੀ । ਇਸ ਖਾਨਦਾਨ ਪਾਸ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਕ ਜੋੜਾ, ਇੱਕ ਤਲਾਈ ਤੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕੈਦੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਈ ਵਾਲਾ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲਾ ਚੋਲਾ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਸੀ । ਇਸ ਖਾਨਦਾਨ ਦੇ ਲਖਮੀਰ ਤੇ ਸਮੀਰ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਦੀਨੇ ਕਾਂਗੜ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੀਨਾ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਜਫ਼ਰਨਾਮਾ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਬਾਬਾ ਮਿਹਰਮਿੱਠੇ ਦੀ ਬੰਸ ਬਹੁਤ ਵਧੀ ਫੁੱਲੀ । ਇਸ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਚੰਨਬੇਗ ਨੇ ਅਕਬਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਧੌਲਪੁਰ ਤੇ ਭਰਤਪੁਰ ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਬੰਸ ਦੇ ਕੁਝ ਧਾਲੀਵਾਲ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਧੂਲੀ ਗੋਤ ਦੇ ਜਾਟ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਹਰਿਆਣੇ ਅਤੇ ਰਾਜਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਜਾਟ ਧਾਲੀਵਾਲ ਹਨ। ਕੁਝ ਧਾਲੀਵਾਲ ਸਿੱਖ ਜੱਟ ਵੀ ਹਨ । ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਾਹੌਰ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਧਾਲੀਵਾਲ ਆਬਾਦ ਸਨ। ਬਹੁਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਗਏ ਸਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਧਾਲੀਵਾਲ ਨਾਮ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡ ਹਨ।
ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਧਾਲੀਵਾਲ ਗੋਤ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਦੀ 1881 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕੁਲ ਗਿਣਤੀ 77660 ਸੀ। ਧੰਨਾ ਭਗਤ ਵੀ ਰਾਜਸਤਾਨ ਦਾ ਧਾਲੀਵਾਲ ਜੱਟ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਫਤਿਹ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੂਰਮਾ ਜਰਨੈਲ ਬਾਬਾ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਵੀ ਰਾਊਕੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਧਾਲੀਵਾਲ ਜੱਟ ਸੀ।
ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ‘ਇਤਿਹਾਸ ਧਾਲੀਵਾਲ ਵੰਸਾਵਲੀ’ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਹ ਖੋਜ ਭਰਪੂਰ ਪੁਸਤਕ ਚਤਿੰਨ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ । ਨੰਬਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਲੁਹਾਰਾ ਨੇ ਵੀ ‘ਧਾਲੀਵਾਲ ਇਤਿਹਾਸ’ ਬਾਰੇ ਇਕ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ ਹੈ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਖੋਜ਼ੀਆਂ ਇੱਬਟਸਨ ਤੇ ਐਚ. ਏ. ਰੋਜ਼ ਨੇ ਵੀ ਧਾਲੀਵਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਧਾਲੀਵਾਲਾ ਖਾਨਦਾਨ ਜੇਟੀ ਕੌਮ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਖਾਨਦਾਨ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਛੱਤੀ ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । ਧਾਲੀਵਾਲ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੋਤ ਹੈ ।
