ਬਦਨਾਮ ਗਲੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਸੱਚ: ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਦੀ ਗੁਆਚੀ ਹੋਈ ਰੂਹ

ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਦਨਾਮ ਗਲੀ, ਇੱਕ ਲਾਲ-ਬੱਤੀ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਉੱਭਰਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਿਸਮ-ਫਰੋਸ਼ੀ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਜਿੱਥੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਕੀ ਹੋਵੇ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਅਧੂਰੀ ਅਤੇ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ? ਕੀ ਹੋਵੇ ਜੇ ਇਹ ਬਦਨਾਮ ਗਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ?

ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਫਰੋਲਣ ‘ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਦੀ ਅਸਲ ਕਹਾਣੀ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਾਹੀ ਮੁਹੱਲਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕੋਠੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਅਕੈਡਮੀਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਾ ਸੀ।

ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਫ਼ੌਜ਼ੀਆ ਸਈਦ ਦੀ ਕਿਤਾਬ “ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਲਾਹੌਰ ਦੀ” ਵਰਗੀ ਡੂੰਘੀ ਖੋਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣਾਂਗੇ ਜੋ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹਨ। ਆਓ, ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਫ਼ਰ ‘ਤੇ ਚੱਲੀਏ ਅਤੇ ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਦੇ ਅਸਲ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ।

ਇਹ ‘ਬਦਨਾਮ ਗਲੀ’ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਸੀ

ਅੱਜ ਜਿਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਲਗਭਗ 1000 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਸਦੀ ਅਸਲ ਸ਼ਾਨ ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ (1556-1605) ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸਨੂੰ ‘ਸ਼ਾਹੀ ਮੁਹੱਲਾ’ ਜਾਂ ‘ਰਾਜਕੀ ਇਲਾਕਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹਾਸਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਲਈ ਇੱਕ ਫਿਨਿਸ਼ਿੰਗ ਸਕੂਲ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਭਾਸ਼ਾ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਲੀਕੇ (ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਸਿੱਖਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ) ਦੇ ਗੁਰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਵਿਅੰਗ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਨਾਂ ਅੱਜ ਜਿਸਮ-ਫਰੋਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ‘ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ’ ਨਾਂ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ (ਮੰਡੀ) ਕਰਕੇ ਪਿਆ। ਇਹ ਵਣਜ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ—ਇੱਕ ਅਨਾਜ ਮੰਡੀ—ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਧਾਰਨਾ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦੇ ਅਸਲ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਸ਼ਾਹੀ ਮੁਹੱਲਾ’ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਕੇ ਬਦਨਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

‘ਕੋਠਾ’ ਸਿਰਫ਼ ਜਿਸਮ-ਫਰੋਸ਼ੀ ਦਾ ਅੱਡਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕਲਾ ਅਤੇ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਦੀ ਅਕੈਡਮੀ ਸੀ

ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ‘ਕੋਠਾ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਰਫ਼ ਵੇਸਵਾਗਮਨੀ ਦੇ ਅੱਡੇ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸੀ। ‘ਕੋਠਾ’ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਤਵਾਇਫ਼’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਲੀਕੇ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਇੱਕ ਫਿਨਿਸ਼ਿੰਗ ਸਕੂਲ ਜਾਂ ਕਲਾ ਅਕੈਡਮੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਇੱਥੇ ਤਵਾਇਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਗਾਇਕਾ ਜਾਂ ਨ੍ਰਿਤਕੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਉਸਤਾਦ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਠੁਮਰੀ, ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਰਗੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਖਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਹਿਰ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਲਾਵਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕੋਠੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ‘ਤਵਾਇਫ਼’ ਜਾਂ ‘ਨਾਇਕਾ’ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਲਕ ਸਨ।

ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਾ ਸੀ

ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਤੰਤਰ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲਾਕਾਰ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ, ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਸੇਵਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ‘ਤਵਾਇਫ਼ਾਂ’ (ਗਾਉਣ-ਨਾਚ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ) ਅਤੇ ‘ਮੀਰਾਸੀਆਂ’ (ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਮਰਦ ਸੰਗੀਤਕਾਰ) ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਸਹਿਜੀਵੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਸੀ। ਮੀਰਾਸੀ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ; ਉਹ ਖਾਨਦਾਨੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ਜੋ ਕਲਾਤਮਕ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਇਹ ਕੋਈ ਅਰਾਜਕਤਾ ਵਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਸੰਗਠਿਤ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਗਿਲਡ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਆਪਣੇ ਨਿਯਮ, ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਜ਼ਾਬਤੇ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਮਾਣ ਸੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਸਨ, ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ:

“ਉਸਤਾਦ, ਇਹ ਸਾਡਾ ਪੇਸ਼ਾ ਹੈ, ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਰੂਹ ਵੱਸਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਓਹ ਸਾਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਦੇਵੇ।”

ਇਹ ਇੱਕ ਵਾਕ ਇਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। “ਇਹ ਸਾਡਾ ਪੇਸ਼ਾ ਹੈ” ਕਹਿਣਾ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਮਾਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। “ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਰੂਹ ਵੱਸਦੀ ਹੈ” ਕਹਿਣਾ ਕਲਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡੂੰਘੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, “ਓਹ ਸਾਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਦੇਵੇ” ਇੱਕ ਗੈਰ-ਸਮਝੌਤਾਯੋਗ ਮੰਗ ਹੈ—ਇਹ ਭੀਖ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਸਵੈਮਾਣ ਦੇ ਬਦਲੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਹੈ।

ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਗਿਰਾਵਟ ਇੱਕ ਹਾਦਸਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈ

ਸ਼ਾਹੀ ਮੁਹੱਲੇ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤਬਾਹੀ ਕੋਈ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੋਇਆ ਪਤਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸੋਚਿਆ-ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸਿਆਸੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸੱਟ ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਆ-ਉਲ-ਹੱਕ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ (1977-1988) ਦੌਰਾਨ “ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ” ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਲੱਗੀ।

ਜ਼ਿਆ-ਉਲ-ਹੱਕ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ ਦੇ ਜਨਤਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜੋ ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਮਦਨ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖੋਹਿਆ; ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਵਾਇਫ਼ ਦੀ ‘ਕਲਾਕਾਰ’ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਹੀ ਢਾਹ ਲਾਈ। ਕਲਾ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਬਣਾ ਕੇ, ਰਾਜ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਹੁਨਰ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਵੇਚਣ ਦਾ ਹੀ ਰਾਹ ਬਚਿਆ। ਕਲਾਕਾਰ ਤੋਂ ਵੇਸਵਾ ਤੱਕ ਦੀ ਇਹ ਮਜਬੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮ ਰਾਜਕੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਇਹੀ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲਾਅ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਲਾਲ-ਬੱਤੀ ਇਲਾਕੇ ਵਜੋਂ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਇੱਕ ਗੁਆਚੀ ਹੋਈ ਵਿਰਾਸਤ

ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਸਥਾ ਤੋਂ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਮਿਲ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਜਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਾਹੀ ਮੁਹੱਲੇ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੀਤ ਅੱਜ ਬਦਨਾਮੀ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਹੇਠ ਦੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਛਾਣ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?